شهرستان تفتتفت نام شهرستانی در استان یزد می‌باشد. ۱ - معنای تفتنام تفت در زبان فارسی به معنای گرمی و حرارت و برگرفته از واژه پهلوی تَپ است. همچنین در گویش اهالیِ این شهرستان، تفت به معنای سبد میوه است که برخی به واسطه باغ‌های میوه فراوانی که پیرامون این شهر وجود دارد، معنای اخیر را معتبر می‌دانند. [۱]
فره‌وشی، بهرام، فرهنگ پهلوی، ج۱، ص۴۲۸، تهران، ۱۳۴۶ش.
[۲]
سیرو، ماکسیم، «آتشگاه زردشتی شریف‌آباد»، آثار ایران، حاشیه ۱، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد، ۱۳۶۵ش.
[۳]
سیرو، ماکسیم، «آتشگاه زردشتی شریف‌آباد»، آثار ایران، ص۸۹، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد، ۱۳۶۵ش.
[۴]
توکلی مقدم، غلامحسین، وجه تسمیه شهرهای ایران، ج۱، ص۲۶۱-۲۶۲، تهران، ۱۳۷۵ش.
اما نظریه نخست از نظر لغوی قرین صحت است.۲ - موقعیت جغرافیاییشهـرستـان تفت بـا مسـاحتـی حدود ۸۷۱‘۵ کمـ ۲ در نواحی مرکزی استان یزد واقع است و براساس تقسیمات کشوری در ۱۳۸۴ش، مشتمل بر دو بخش مرکزی و «نیر»، ۱۰ دهستان و ۲ شهر تفت و نیر است. [۵]
نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشور، وزارت کشور، ج۱، ص۶۱، تهران، ۱۳۸۴ش.
[۶]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان یزد (۱۳۷۵ش)، ج۲، ص۵، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح تهران، تهران، ۱۳۸۱ش.
این شهرستان از شمال به شهرستان صدوق، از شمال شرقی به شهرستان یزد، از شرق و جنوب شرقی به شهرستان مهریز، و از غرب و جنوب غربی به شهرستان ابرکوه (ابرقو) محدود است. [۷]
اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، به کوشش سعید بختیاری، ج۱، ص۱۹۵، تهران، ۱۳۸۳ش.
به لحاظ تقسیمات کشوری، تفت در ۱۳۲۹ ش یکی از آبادیهای دهستان پیشکوه از شهرستان یزد در استان دهم (اصفهان) بود و ظاهراً تا قبل از تشکیل بخش تفت، مرکز بخش پیشکوه به شمار می‌رفت. [۸]
یزد نگین کویر: مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی، دفتر نخست، ج۱، ص۲۴۰.
[۹]
ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج۳، ص۲۷۵.
حسینعلی رزم آرا [۱۰]
رزم آرا، حسینعلی، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها)، ج۱۰، ص۵۰.
در ۱۳۳۲ ش، قصبه تفت را مرکز بخش تفت ذکر کرده است. بخش تفت در ۱۳۴۸ ش شهرستان شد [۱۱]
ایران، وزارت کشور، معاونت سیاسی، ص ۱۱۸ـ ۱۱۹.
در ۱۳۵۵ ش، این شهرستان مشتمل بود بر دو بخش به نام‌های حومه و نیر، و پنج دهستان، و شهر تفت مرکز شهرستان محسوب می‌شد [۱۲]
ایران، وزارت کشور، ص ۳۷.
در تقسیمات ۱۳۶۶ ش، یک بخش به نام ابرکوه و دو شهر به نام‌های نیر و ابرکوه به آن اضافه شد و سیزده دهستان نیز در ترکیب شهرستان قرار گرفت [۱۳]
ایران، وزارت کشور، معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت، ص ۱۲۶ـ۱۲۷.
در ۱۳۷۳ ش، بخش ابرکوه از آن جدا و تبدیل به شهرستان شد [۱۴]
ایران، وزارت کشور، معاونت سیاسی، ص ۱۱۸ـ ۱۱۹.
و دو بخش نیر و مرکزی، دو شهرِ تفت و نیر، و نُه دهستان، در ترکیب شهرستان جای گرفت.شهرستان تفت از لحاظ ناهمواری‌های طبیعی از دو بخش کوهستانی و دشت‌های هموار تشکیل شده است. بخش خاوری این شهرستان را رشته‌کوه‌هایی فرا گرفته که مهم‌ترین ارتفاعات آن شیرکوه (۰۵۵‘۴ متر)، کوه باد آسمان (۰۹۹‘۳ متر) و کوه قبله (۷۶۰‘۲ متر) است. [۱۵]
فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح تهران، ج۳، ص۱۸۴، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۱۶]
فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح تهران، ج۳، ص۲۰۲، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۱۷]
فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح تهران، ج۳، ص۲۰۳، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۱۸]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان یزد (۱۳۷۵ش)، ص۲۴۰، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح تهران، تهران، ۱۳۸۱ش.
نواحی جنوبی و جنوب غربی این شهرستان را دشت‌های همواری در برگرفته است که به کویر ابرکوه محدود می‌گردد. [۱۹]
جعفری، عباس، دائرةالمعارف جغرافیایی ایران، ج۱، ص۲۹۳، تهران، ۱۳۷۹ش.
۳ - آب و هوابه علت بارندگی کم و شرایط آب و هوایی، رودخانه‌های این شهرستان خشک‌رودهایی هستند که در فصول بارندگی دارای آب است [۲۰]
افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، ج۲، ص۵۲۱-۵۲۲، تهران، ۱۳۷۳ش.
و خشک‌رودهای تفت و فیض‌آباد از مهم‌ترین آنهاست. [۲۱]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (یزد)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۶۹ش، ج ۸۳.
آب و هوای این شهرستان در نواحی کوهستانی معتدل و متمایل به سرد، و در دشت‌های جنوبی و جنوب غربی گرم است و از نظر میزان بارندگی جزء نواحی خشک به‌شمار می‌آید. [۲۲]
افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، ج۲، ص۵۲۱-۵۲۲، تهران، ۱۳۷۳ش.
[۲۳]
جعفری، عباس، دائرةالمعارف جغرافیایی ایران، ج۱، ص۲۹۳، تهران، ۱۳۷۹ش.
۴ - گونه های گیاهی و جانوریشهرستان تفت از گیا چنار، تبریزی، گونِکتیرا و اَنغوزه و از زیا گرگ، شغال، روباه، آهو، بزکوهی، قوچ، میش، خرگوش، کبک و تیهو دارد. [۲۴]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، یزد، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج۸۳، ص۲۵.
۵ - آثار باستانی و تاریخیاز آثار باستانی و تاریخی آنجاست: سنگنبشته‌ها و نقاشی‌های منسوب به حدود دوازده هزار سال پیش در کوه اِرنان واقع در بخش نیر؛ مسجدجامع بیدْ اُخْوید و مسجدجامع نیر متعلق به سده یازدهم؛ مساجد قدیمی دیگری چون شاه یحیی و شیخ علی بِنیمان و توران پشت و مسجدِ حمام بالا، بترتیب متعلق به سده هشتم و نهم و دهم و یازدهم؛ بقعه‌های شیخ جنید، چهل دختران، سیدگلسرخ و پیرمراد توران پشت، هر چهار بقعه متعلق به سده‌های ششم و هفتم؛ خانقاه یا بقعه شاه خلیل ثانی، از نوادگان شاه نعمت اللّه ولی، عارف مشهور سده نهم. [۲۵]
یزد نگین کویر: مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی، دفتر نخست، ج۱، ص۲۴۱ـ۲۴۳.
۶ - منابع اقتصادیاقتصاد شهرستان تفت برپایه کشاورزی، باغداری، کارگری و صنایع دستی و معدن استوار است. [۲۶]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، یزد، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۶۹ش، ج ۸۳.
[۲۷]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان یزد، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح تهران، ج۲، ص۱۴-۱۷، تهران، ۱۳۸۱ش.
شهرستان تفت به سبب داشتن خاک بارور و وجود چشمه‌ها، کاریزها و چاه‌های ژرف و نیمه‌ژرف از نظر کشاورزی پررونق است. گندم، جو، بنشن و گیاهان دارویی و محصولات باغی، به‌ویژه انار که جنبه صادراتی دارد، از مهم‌ترین فرآورده‌های کشاورزی شهرستان تفت است. قالی‌بافی و گیوه‌بافی و پرورش کرم ابریشم، از دیگر منابع مهم اقتصادی اهالی این شهرستان است. [۲۸]
یزد نگین کویر: مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی، دفتر نخست، ج۱، ص۲۴۰.
در این شهرستان معادن سرب، گل سفید و سنگ مرمر یافت می‌شود که بعضی از آن‌ها مورد بهره‌برداری قرار گرفته، و از بین آن‌ها سنگ مرمر از اهمیت فراوانی برخوردار است. [۲۹]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (یزد)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۶۹ش، ج ۸۳.
[۳۰]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان یزد، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح تهران، ج۲، ص۱۴-۱۷، تهران، ۱۳۸۱ش.
[۳۱]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان یزد، ص۲۴۲، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۸۱ش.
[۳۲]
یزد نگین کویر: مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی، دفتر نخست، ج۱، ص۲۴۲.
۷ - جمعیت و دینبنا بر سرشماری آبان ۱۳۷۵ جمعیت شهرستان تفت بالغ بر ۶۰۰‘۵۶ تن بوده است. [۳۳]
سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، نتایج تفصیلی، استان یزد، ص۱۶، شهرستان تفت، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
بیشتر مردم شهرستان تفت مسلمان‌اند، اما شماری از اهالی آن پیرو آیین زردشت هستند که بیشتر در روستاهای چم، زین‌آباد، مبارکه و برخی از محله‌های شهر تفت مانند باغ خندان، باغ گلستان و راحت‌آباد ساکن‌اند. این روستاهای زردشتی‌نشین دارای آتشکده و زیارتگاه‌اند. [۳۴]
مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵، ج۱، ص۷۰.
[۳۵]
مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵، ج۱، ص۱۸.
[۳۶]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج۸۳، ص۲۷.
از آتشکده‌های معروف شهرستان تفت که هنوز پابرجاست، می‌توان به پیر رهگذر، پیر مراد، مهرایزد، چم، زین‌آباد و مبارکه اشاره کرد. [۳۷]
نامه فرمانداری شهرستان تفت، وزارت کشور، ج۱، ص۹۹۹۲، ۱۳۸۱ش.
[۳۸]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (یزد)، ج۱، ص۳۴، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۶۹ش، ج ۸۳.
[۳۹]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (یزد)، ج۱، ص۵۴، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۶۹ش، ج ۸۳.
[۴۰]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (یزد)، ج۱، ص۸۱، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۶۹ش، ج ۸۳.
زردشتیان تفت از ساکنان اصلی تفت بوده‌اند و مسلمانان آن از زردشتی‌هایی بودند که در طول تاریخ به دین اسلام گرویده‌اند و یا از دیگر نواحی به این شهرستان مهاجرت کرده‌اند. در تفت خانواده‌هایی هستند که اخیراً مسلمان شده‌اند و با خویشاوندان زردشتی خود رابطه دارند. میان زردشتیان و مسلمانان تفت همزیستی مسالمت‌آمیز وجود دارد. [۴۱]
مؤمنی، مصطفی، «جایگاه وقف و وقفنامه»، مجموعه مقالات سمینار جغرافی، شم ۳، ص۳۹، به کوشش پاپلی یزدی، مشهد، ۱۳۶۵ش.
۸ - منطقه پیشکوهآبادیهای جنوب شهر یزد در گذشته به ۳ منطقه پیشکوه، میان‌کوه و پشت‌کوه تقسیم می‌شد و ناحیه تفت جزو منطقه پیشکوه به‌شمار می‌آمد و مرکز بخش پیشکوه از بخش‌های تابعه استان یزد بود. [۴۲]
افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج۱، ص۲۴۳-۳۶۹، تهران، ۱۳۴۸ش.
با تصویب هیئت دولت در ۱۶/۷/۱۳۴۸ش تفت به شهرستان ارتقا یافت. [۴۳]
نامه فرمانداری شهرستان تفت، وزارت کشور، ج۱، ص۹۹۹۲، ۱۳۸۱ش.
۹ - عناوین مرتبطاستان یزد، شهر تفت. ۱۰ - فهرست منابع(۱) فره‌وشی، بهرام، فرهنگ پهلوی، تهران، ۱۳۴۶ش. (۲) سیرو، ماکسیم، «آتشگاه زردشتی شریف‌آباد»، آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد، ۱۳۶۵ش. (۳) توکلی مقدم، غلامحسین، وجه تسمیه شهرهای ایران، تهران، ۱۳۷۵ش. (۴) افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، ۱۳۷۳ش. (۵) فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان یزد، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۸۱ش. (۶) فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (یزد)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۶۹ش، ج ۸۳. (۷) فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۹ش. (۸) مؤمنی، مصطفی، «جایگاه وقف و وقفنامه»، مجموعه مقالات سمینار جغرافی، شم ۳، به کوشش پاپلی یزدی، مشهد، ۱۳۶۵ش. (۹) نامه فرمانداری شهرستان تفت، وزارت کشور، ۱۳۸۱ش. (۱۰) افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران، ۱۳۴۸ش. (۱۱) سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، نتایج تفصیلی، استان یزد، شهرستان تفت، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش. (۱۲) جعفری، عباس، دائرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، ۱۳۷۹ش. (۱۳) اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، به کوشش سعید بختیاری، تهران، ۱۳۸۳ش. (۱۴) نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشور، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۴ش. (۱۵) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵. (۱۶) ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن. (۱۷) ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفت»، شماره۳۶۶۹. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «شهر تفت»، شماره۶۰۱۰. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|